تهران در محاصره ذرات مرگبار؛ تحلیل ساختاری یک بحران و راههای خروج از آن
تهران در چرخهای پیچیده از منابع ثابت، متحرک و عوامل محیطی در بحران آلودگی هوا گرفتار شده است. پژوهش مرکز پژوهشهای مجلس با مدلسازی سیستمیک نشان میدهد تنها اجرای همزمان و یکپارچه سیاستها در تمام حوزهها میتواند راهگشای خروج از این بحران باشد.
تهران سالهاست در هوایی نفس میکشد که هر زمستان سنگینتر، و هر تابستان ماندگارتر میشود. مطالعات تازه مرکز پژوهشهای مجلس با بهرهگیری از روش پویاییشناسی سیستمها، چرخه کامل تولید آلودگی و عوامل تشدیدکننده آن را بازسازی کرده و نشان میدهد تهران در دل یک شبکه پیچیده از منابع ثابت، منابع متحرک، شرایط محیطی و پیامدهای اجتماعی و اقتصادی گرفتار شده شبکهای که اگر سیاستها به صورت همزمان و یکپارچه اجرا نشوند، گریز از بحران ممکن نخواهد بود.
آلودگی هوا در تهران امروز تنها یک مسئله محیطزیستی نیست. این پدیده بهتدریج تبدیل شده به مشکلی که کیفیت زندگی، سلامت، اقتصاد و حتی روان جمعی شهر را نشانه گرفته است. ذرات معلق کوچکتر از ده میکرون و بهویژه ذرات کوچکتر از دو و نیم میکرون، اصلیترین تهدیدهای سلامتاند؛ ذراتی که با هر تنفس وارد ریه مردم میشوند و طبق آمارها سهم قابل توجهی در مرگومیر زودرس، بیماریهای قلبی و ریوی، و تعطیلی فعالیتهای اقتصادی دارند.
در تهران، همانند بسیاری از کلانشهرهای کشورهای دیگر، رشد جمعیت، توسعه لجامگسیخته شهر و افزایش ترافیک موجب شده وضعیت هوا هر سال پیچیدهتر شود. اما برخلاف بسیاری از پژوهشهای گذشته که تنها بخشی از این سیستم را مطالعه کردهاند، گزارش جدید مرکز پژوهشهای مجلس ، پدیده آلودگی را در قالب یک سیستم چهارلایه بررسی کرده است. این چهار لایه شامل منابع ثابت، منابع متحرک، عوامل محیطی و پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و زیستمحیطی است؛ لایههایی که پیوسته بر یکدیگر اثر میگذارند و ساختارهای حلقوی ایجاد میکنند.
مرور مطالعات نشان میدهد که بسیاری از پژوهشها تنها بخشهای پراکندهای از بحران را بررسی کردهاند؛ برخی به کیفیت سوخت پرداختهاند، برخی بر توسعه حملونقل عمومی تمرکز کردهاند، گروهی اثر صنایع و نیروگاهها را سنجیدهاند و شماری نیز پیامدهای سلامتی را بررسی کردهاند. اما هیچیک از این تحقیقات نتوانستهاند تصویری کامل از مسیرهای تولید آلودگی در تهران ارائه دهند. گزارش جدید اما با استفاده از مدلسازی دینامیکی، ارتباط تمام این مسیرها را با یکدیگر نشان داده است.
تهران چگونه آلوده میشود؟
پژوهش نشان میدهد که آلودگی هوا نه از یک منبع که از ترکیب چند جریان متفاوت شکل میگیرد. افزایش مصرف گاز در زمستان، کمبود گاز و استفاده از سوخت مایع، سوزاندن زباله در بخشی از نقاط تهران، فرسودگی موتورخانهها، ضعف فناوری صنایع و راندمان پایین نیروگاهها همگی از جمله عواملی هستند که به تولید ذرات معلق میافزایند.
از سوی دیگر، شبکه عظیمی از وسایل نقلیه شخصی، تاکسیها، اتوبوسها، موتورسیکلتها و کامیونها، سهم قابل توجهی از آلودگی را تولید میکنند. بخشی از این آلودگی از سایش لنتها و لاستیکها ایجاد میشود و بخشی نیز ناشی از احتراق سوخت است.
در کنار این منابع، پدیدههایی مانند وارونگی دما، ریزگردها و تشکیل جزیره حرارتی نیز آلودگی را تشدید میکنند و اجازه نمیدهند هوای آلوده تهران بهراحتی جابجا شود. نتیجه آن است که در روزهای سرد، لایهای از هوای آلوده در ارتفاعی بسیار نزدیک به سطح زمین محبوس میشود و روزهای ناسالم و بسیار ناسالم در تقویم هواشناسی ثبت میشود.
آلودگی هوا در تهران هزینههای گستردهای بر جامعه تحمیل میکند. کاهش بهرهوری نیروی کار، افزایش هزینههای درمان، تعطیلی صنایع و مدارس و اثرات روانی ناشی از احساس ناامنی سلامتی بخشی از این هزینههاست.
پژوهش جدید یادآوری میکند که براساس گزارش دانشگاه علوم پزشکی تهران، هر مرگ منتسب به آلودگی هوا حدود دویستوشصتوهشت هزار دلار برای کشور هزینه دارد؛ عددی که عمق خسارت نامرئی آلودگی را نشان میدهد.
از منظر زیستمحیطی نیز پیامدها جدی هستند. بارانهای اسیدی، تخریب پوشش گیاهی و کاهش کیفیت کشتزارها از جمله این پیامدهاست. از منظر اجتماعی نیز کاهش مطلوبیت زندگی در شهر، افزایش مهاجرت، اختلال در آموزش به دلیل تعطیلیهای متوالی و احساس فرسودگی جمعی ناشی از روزهای طولانی آلودگی از آثار پنهان بحران به شمار میرود.
دراین پژوهش دادههای واقعی هوای تهران مورد ارزیابی قرار گرفته و رفتار غلظت ذرات معلق از سال ۱۳۸۰ تا ۱۴۰۰ با خروجی شبیهسازی مقایسه شده و انطباق قابل توجهی میان آنها دیده میشود. مقدار شاخص تایل که برای ارزیابی خطای مدل استفاده میشود، نشان میدهد رفتار شبیهسازی به رفتار واقعی بسیار نزدیک است و این مدل میتواند برای پیشبینی و سیاستگذاری مورد استفاده قرار گیرد.
نتایج پژوهش نشان میدهد که سیاستها زمانی اثرگذار خواهند بود که همزمان و هماهنگ در دو حوزه منابع ثابت و منابع متحرک اجرا شوند. در حوزه منابع ثابت، نوسازی موتورخانهها، عایقبندی ساختمانها، نصب فیلترهای صنعتی، بهسازی فناوری نیروگاهها و توسعه انرژیهای تجدیدپذیر بیشترین اثر را بر کاهش آلودگی دارند. کاهش مصرف گاز خانگی و تجاری نیز سبب میشود در دورههای سرد سال، سهم کمتری از سوخت مایع در نیروگاهها مصرف شود و میزان انتشار ذرات معلق کاهش یابد.
منابع پنهان آلودگی هوای تهران
در حوزه منابع متحرک، پژوهش نشان میدهد که غیرحضوری کردن خدمات اداری، کاهش سفرهای شهری، ارتقای فناوری خودروها، سختگیری بیشتر در معاینه فنی و برقیکردن وسایل نقلیه میتواند سهم بزرگی از آلایندگی بخش حملونقل را کاهش دهد. نکته مهمی که گزارش بر آن تأکید دارد این است که کاهش سفرها نه تنها انتشار ناشی از سوخت، بلکه انتشار غیراحتراقی ناشی از سایش لنت و لاستیک را نیز پایین میآورد؛ موضوعی که اغلب در سیاستگذاریها نادیده گرفته میشود.
پژوهش در نهایت اعلام میکند که هیچ سیاستی به تنهایی قادر به ایجاد تغییر نیست. تنها اجرای مجموعهای از سیاستهای مکمل، آن هم به صورت همزمان، میتواند مسیر کاهش قابل توجه آلودگی را هموار کند.
آلودگی هوای تهران نه یک مشکل ساده مدیریتی، بلکه شبکهای از رویدادها، رفتارها و حلقههای بازخوردی است که از حوزههای اقتصاد، انرژی، حملونقل، محیطزیست، سلامت و زندگی اجتماعی تأثیر میپذیرد و بر آنها اثر میگذارد. نگاه تکبخشی و تصمیمات مقطعی در سالهای گذشته نتوانستهاند گره این بحران را باز کنند. پژوهش جدید نشان میدهد که تنها با نگاه سیستمی، با اجرای همزمان مجموعهای هماهنگ از سیاستها در حوزه منابع ثابت و متحرک، و با پیشبینی اثرات آنها پیش از اجرا میتوان امید داشت تهران روزهایی با هوای سالمتر را تجربه کند.