تهدید بازار کار در اقتصاد گیگ؛ رشد بیثباتکاری با گسترش پلتفرمهای آنلاین
گسترش پلتفرمهای اینترنتی سبب شکلگیری طبقهای از کارگران شده است که در غیاب قوانین و مقررات کاری مخصوص این حوزه با بیثباتکاری مواجهاند و مجبورند با هر شرایطی به کار خود ادامه دهند.
طی یک دههی اخیر، پلتفرمهایی نظیر اسنپ و تپسی در ایران روندی رو به گسترش داشته است. ظهور و گسترش اپلیکیشنهایی نظیر این دو پلتفرم، سبب شکلگیری طبقهای از کارگران شده است که با بیثباتکاری مواجه هستند. در غیاب قوانین و مقررات کاری در این حوزه، این دسته از کارگران مجبورند به شرایط کاری دیکتهشده از سوی کارفرمایان تن دهند که این امر با اصول کار شایسته سازمان بینالمللی کار در تعارض است.
بازار کار ایران طی چند دهه اخیر تحت تأثیر تحولات اقتصادی، اجتماعی، و فنآوری دچار تغییرات اساسی شده است. عواملی مانند جهانیسازی، پیشرفتهای تکنولوژیک، تشدید تحریمها، تورم دورقمی و سیاستهایی نظیر خصوصیسازی و انعطافپذیری بازار کار، به ایجاد طبقهای منجر شده که گای استندینگ، اقتصاددان بریتانیایی آن را «پریکاریا» مینامد. این طبقه شامل گروههای متنوعی از جمله کارگران موقت، جوانان تحصیلکرده بیکار یا شاغل در مشاغل غیرمرتبط، کارگران پلتفرمهای دیجیتال، مهاجران و زنان شاغل در بخش غیررسمی است. این گروهها از امنیت شغلی، مزایای اجتماعی مانند بیمه و بازنشستگی و حقوق کارگری محروماند و در اضطراب دائمی ناشی از ناپایداری درآمد به سر میبرند.
دلایل محبوبیت
پایین بودن نسبی قیمت بنزین، هزینههای رانندگی را در ایران پایین نگه داشته و یکی از دلایل اصلی جذب حدود چهار تا هشت میلیون راننده (بر اساس آمار غیررسمی) به پلتفرمهای تاکسیهای آنلاین است. این موضوع، ساختار اشتغال کشور را تغییر داده و رانندگی آنلاین را به گزینهای محبوب برای کسب درآمد تبدیل کرده است. انعطافپذیری ساعت کاری و درآمد بالاتر نسبت به مشاغل سنتی، افراد زیادی را به این کار سوق داده است. ضعف سیستم حملونقل عمومی نیز به افزایش تقاضا برای تاکسیهای آنلاین دامن زده است. این عوامل در کنار هم، اسنپ و تپسی را به بخش کلیدی حملونقل در ایران تبدیل کرده و انتظار میرود این روند در آینده نیز ادامهدار باشد.
کار شایسته
مفهوم «کار شایسته» از سال 1999 میلادی، از سوی سازمان بینالمللی کار (ILO) بهعنوان تلاشی در ارتقای فرصتهاي برابر شغلی براي زنان و مردان، امکان دستیابی به کرامت انسانی و برخورداري از قدرت بیان اجتماعی معرفی شده است. کار شایسته به کاری اشاره دارد که امنیت شغلی، درآمد منصفانه، حفاظت اجتماعی، شرایط کاری ایمن و فرصتهای رشد را برای کارگر فراهم کند. هدف کار شایسته، ایجاد عدالت اجتماعی، کاهش فقر و بهبود کیفیت زندگی کارگران است. سازمان بینالمللی کار از دولتها میخواهد با تنظیم بازار کار و ایجاد مشاغل پایدار، از تبدیل شدن کارگران به «پریکاریا» جلوگیری کنند.
پریکاریا چیست؟
گای استندینگ در کتاب «پریکاریا: طبقه نوین خطرناک» مفهوم جدیدی از طبقه اجتماعی به نام «پریکاریا» را معرفی میکند که از ترکیب واژههای «متزلزل» و «پرولتاریا» ساخته شده است. این طبقه شامل افرادی است که در شرایط بیثباتی شغلی، اقتصادی و اجتماعی زندگی میکنند، فاقد امنیت مادی یا روانی بوده و در اضطراب دائمی ناشی از عدم پیشبینیپذیری درآمد به سر میبرند. این طبقه در تقابل با پرولتاریای سنتی قرار دارد که به دلیل داشتن مشاغل پایدارتر و حمایتهای اجتماعی، از ثبات بیشتری برخوردار بودند.
همانگونه که استندینگ تاکید میکند طی چند دهه اخیر، گسترش جهانیسازی و تغییرات تکنولوژیک به رشد پریکاریا منجر شدهاند. مشاغل برآمده از اقتصاد گیگ اغلب فاقد ویژگیهای کار شایسته هستند و کارگران را در شرایطی شکننده قرار میدهند. کار شایسته میکوشد با وضع قوانین و سیاستهایی (مانند برقراری حداقل دستمزد یا قراردادهای بلندمدت)، این ناپایداری را کاهش دهد. علاوه بر این، پریکاریا اغلب با فقدان قدرت چانهزنی و حقوق کارگری مواجه است، درحالیکه کار شایسته بر تقویت این حقوق از طریق سندیکاها و مذاکرات جمعی تأکید دارد.
بیثباتشدگی شغلی
در مقابل مفهوم کار شایسته، سازمان بینالمللی کار، انواع کارهای زیر را به عنوان مشاغلی که مستعد «بیثباتشدگی» هستند، به شمار آورده است:
الف) موقتیکاران شامل اشتغال ناقص، مقاطعهکاری، مشاغل فصلی، مشاغل پارهوقت و غیره.
ب) افراد فعال در اشتغال مثلثی؛ افراد شاغل تحت پوشش شرکتهای پیمانکاری، برونسپاری و غیره.
ج) افرادی که محیط کار ثابت و مشخصی ندارند؛ شامل آزادکاری، خانهکاری، دستفروشی و غیره.
د) شاغلان فاقد مزایای اشتغال تماموقت همچون مرخصی، تعطیلات، بیمه، حقوق بازنشستگی، ایمنی، نمایندگی اتحادیهای و غیره.
1- افراد شاغل در پلتفرمهایی نظیر اسنپ و تپسی را میتوان در زمره «شاغلان فاقد مزایای اشتغال تماموقت» طبقهبندی کرد که اگر چه بر اساس گزارشهای خود این پلتفرمها، درآمدهایی بهمراتب بالاتر از حداقل دستمزد وزارت کار دارند اما از مزایای جانبی اشتغال تماموقت مانند بیمه، تعطیلات و حقوق بازنشستگی و به طور کلی حمایتهای اجتماعی بیبهره هستند.
علاوه بر این آنان مجبورند به قواعد وضعشده توسط کارفرما در هر شرایطی تن دهند و به دلیل ضعف قانون و به روز نشدن قانون کار، رویههای قانونی برای شکایت از این کارفرمایان پیشبینی نشده است. نبود مزایای شغلی، رانندگان را در بلندمدت آسیبپذیر میکند و بار اجتماعی را بر دولت افزایش میدهد.
2- از طرف دیگر میتوان این شاغلان را در زمره «بیکاران پنهان» در نظر گرفت. بیکاری پنهان به وضعیتی اشاره دارد که در آن افراد به طور رسمی بیکار نیستند، اما کارایی و بهرهوری واقعی آنها در شغلی که به آن اشتغال دارند، بسیار پایین است. رانندگان تاکسیهای اینترنتی را میتوان در زمره این افراد دانست؛ چرا که اغلب با دارا بودن تحصیلات دانشگاهی و مهارتهای خاص، مجبور به فعالیت در شغلی هستند که کارایی پایینی برای آنها دارد. به عبارت بهتر، این پلتفرمها نیروی کار را از مشاغل تولیدی و صنعتی به سمت خدمات غیرمولد سوق دادهاند. رانندگانی که در این بخش مشغول به کار هستند میتوانستند با توجه به تخصصشان در صنایعی با ارزشافزوده بالاتر مشغول به کار باشند.
3- عمده دلیل گسترش فعالیت تاکسیهای اینترنتی، استفاده از بنزین ارزان است که هزینههای رانندگی را کاهش داده، منابع ملی را هدر میدهد و به رشد غیرپایدار این بخش دامن میزند. افزایش ترافیک و آلودگی هوا در شهرهای بزرگ به دلیل تعداد بالای خودروهای فعال در این پلتفرمها، هزینههای زیستمحیطی و بهداشتی را بهشدت افزایش داده است. وابستگی اقتصاد به این مدل کسبوکار، که در شرایط بحرانی مانند نوسانهای سوخت یا ناآرامیها شکننده است، میتواند ثبات بازار کار را تهدید کند. این عوامل، ضرورت بازنگری در سیاستهای حمایت از چنین پلتفرمهایی را نشان میدهد.
راهکارها
1- کاهش تدریجی یارانه بنزین یا تخصیص سهمیهی محدود به رانندگان تاکسیهای آنلاین، منابع ملی را حفظ کرده و از رشد غیرپایدار این بخش جلوگیری میکند.
2- ایجاد مشوقهای مالیاتی و تسهیلات برای صنایع تولیدی و کارآفرینی، نیروی کار را به سمت مشاغل با ارزش افزوده بالاتر هدایت میکند.
3- الزام پلتفرمها به ارائه بیمهی درمانی، بازنشستگی و سایر مزایا برای رانندگان که آسیبپذیری اجتماعی آنان را کاهش میدهد.
4- سرمایهگذاری در بهبود زیرساختهای حملونقل عمومی، تقاضا برای تاکسیهای آنلاین را متعادل کرده و ترافیک و آلودگی هوا را کاهش میدهد.
5- وضع قوانین و مقررات برای محدود کردن تعداد رانندگان یا ساعات کاری، از اشباع بازار و استهلاک رانندگان جلوگیری میکند.
6- ارائه برنامههای آموزشی برای رانندگان برای ورود به مشاغل دیگر، وابستگی به این پلتفرمها را کاهش میدهد.
منابع:
1- https://www.ilo.org/topics/decent-work
2- شعبانزاده، ایمان (1404)؛ زیست شکننده نیروی کار در ایران (1): دلالتهای مفهومی تغییر ماهیت کار و ظهور بیثباتکاری، مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، گزارش راهبردی، دفتر مطالعات اجتماعی (گروه رفاه و تامین اجتماعی)، شماره مسلسل 20643.
3- Standing, Guy (2011), The Precariat; The New Dangerous Class, London: Bloomsbury Academic.
Gig Economy: مشاغل اقتصاد گیگ به مشاغلی اطلاق میشود که به افراد اجازه میدهند از طریق یک پلتفرم آنلاین، پروژههای خود را پیدا کنند.