بارش‌های اخیر و واقعیت تراز دریاچه ارومیه؛ ابرباغداران بانفوذ مشکل اصلی نرسیدن حق‌آبه

پاییز خشک امسال آنقدر سخت گذشت که باران به نظر معجزه می‌رسید و همین باعث خوشحالی از دیدن اندکی آب در پیکر دریاچه ارومیه شد. اما برای خوشحالی از وضعیت دریاچه هنوز زود است و ملاک ارزیابی و مقایسه نباید بارش این روزها باشد.

علی حاجی‌مرادی کارشناس منابع آب متعجب از واکنش‌ها نسبت به بارش در آذرماه می‌گوید بارش در آذرماه طبیعی است، چه در خشکسالی و چه در ترسالی همیشه در آذرماه بارش داشته‌ایم. او ادامه می‌دهد که ملاک ارزیابی و مقایسه وضعیت دریاچه ارومیه، وضعیتی است که در ابتدا و انتهای سال آبی به خود می‌گیرد. سال آبی از اول مهر ماه شروع می‌شود و با پایان شهریور خاتمه پیدا می‌کند.

به گفته او دریاچه چه در سال‌هایی که شرایط طبیعی داشت و چه در سال‌های ۱۳۷۴ تا ۱۳۹۳ که روند نزولی افت تراز دریاچه پابرجا بود، در طول زمستان ترازی بالاتر از پاییز و تابستان داشت و آنچه مهم است کل عملکرد در طول سال آبی است:‌ «چیزی که باعث شد تراز دریاچه در سال ۱۳۹۳ نسبت به سال ۱۳۹۲، یا سال  ۱۳۹۲ نسبت به سال ۱۳۹۱ ، ۴۰ سانتیمتر کمتر باشد فعل و انفعالات درون‌سالی نبود. بلکه حاصل جمع کل عملکرد طی آن سال آبی، ما را به این جمع‌بندی می‌رساند که کل آن سال آبی به لحاظ ورود جریان آب به دریاچه ارومیه توانستیم عملکرد خوبی داشته باشیم یا خیر. اینکه الان ۱۹ آذرماه را با اول مهر ماه مقایسه کنیم و بگوییم پنج یا ۱۰ سانتیمتر آب وارد دریاچه ارومیه شده، این همیشه بوده.»

افزایش تراز دریاچه ارومیه تا پایان فروردین هر سال آبی و شروع افت تراز دریاچه ارومیه از فروردین ماه تا شهریور ماه هر سال اتفاق می‌افتد و به گفته او امسال هم چنین خواهد بود: «در آخر اسفند ماه تراز دریاچه ارومیه نسبت به مهرماه ۴۰ سانتی متر بالاتر خواهد بود. اما مهم این است که آیا آخر شهریور ۱۴۰۵ ترازش نسبت به آخر شهریور ۱۴۰۴ در عدد بالاتری قرار خواهد گرفت یا خیر. این ملاک قضاوت و ارزیابی عملکرد سال آبی ۱۴۰۴ و ۱۴۰۵ خواهد بود. نه نسبت تراز در اسفند ماه نسبت به مهر و شهریور.»

کاهش ۲۵ درصدی بارش؛ کاهش یک‌ششمی ورودی به دریاچه

سال ۱۳۹۸ وقتی تراز دریاچه افزایش پیدا کرد، بسیاری از تاثیر ترسالی گفتند و وقتی هم که در سال‌های اخیر دریاچه با کاهش تراز روبه‌رو شد و به خشکی برگشت، انگار مقصر اصلی خشکسالی بود. اما نقش تصمیم‌گیری‌ها برای حقابه دریاچه و  بهره‌برداران آب در حوضه آبریز آن چیست؟  

حاجی‌مرادی توضیح می‌دهد که به ازای هر یک میلیمتر بارش در حوضه آبریز دریاچه ارومیه در یک سال آبی، باید ۱۰ میلیون متر مکعب روان‌آب وارد دریاچه ارومیه شود تا نیاز زیست محیطی دریاچه ارومیه یعنی سه هزار و ۴۰۰ میلیون متر مکعب برآورده شود. البته این در شرایطی است که بارش حوضه آبریز نرمال باشد. در شرایط خشکسالی به نسبت کم شدن بارش، ورودی به دریاچه هم کم شود: «اما این نسبت باید یک به یک باشد. یعنی به ازای هر یک واحدی که بارش کاهش پیدا می‌کند، یک واحد باید ورودی به دریاچه ارومیه کاهش پیدا کند.»

او با اشاره به قانون حفاظت و احیای تالاب‌های کشور می‌گوید ارجحیت با شرب است، بعد محیط زیست و سپس صنعت و کشاورزی. درنتیجه تحت هر شرایطی مکانیزم مدیریت کشور باید به نحوی باشد که آب شرب را ۱۰۰ درصد تامین کند. پس از آن نوبت محیط زیست است. اما عددها دست‌کم درباره دریاچه ارومیه می‌گویند که این ترتیب رعایت نمی‌شود و هر زمان بارش کم می‌شود، سهم دریاچه آن‌قدر کم می‌شود که بقیه بهره‌وران کمبود بارش را احساس نکنند.

این اتفاقی است که در سال آبی گذشته افتاد. بارش متوسط در حوضه آبریز دریاچه ۳۱۷ میلیمتر است و براساس آن عدد سه هزار و ۴۰۰ میلیون متر مکعب تعیین شده است. در سال آبی که گذشت حوضه آبریز دریاچه ارومیه با ۲۵ درصد کاهش بارش روبه‌رو بود. یعنی به جای ۳۱۷ میلیمتر ۲۵۰ میلیمتر بارش داشت.

به گفته حاجی‌مرادی در این شرایط دریاچه هم باید ۲۵ درصد کمتر آب دریافت کند: «یعنی ۸۵۰ میلیون متر مکعب آب کمتری می‌گرفت، یعنی باید دو هزار و ۵۵۰ میلیون متر مکعب آب وارد دریاچه ارومیه می‌شد، اما فقط ۴۰۰ میلیون متر مکعب یعنی یک ششم آنچه که باید، وارد دریاچه شد. دو هزار و ۱۵۰ میلیون متر مکعب دیگر رفت در اراضی کشاورزی تا تنش کاهش ۲۵ درصدی آب را متوجه نشوند. یعنی بخش کشاورزی هم مثل شرب در هر شرایطی نرمال مصرف می‌کنند.» و ادامه می‌دهد که تولید  دو میلیون تن چغندر قند و ۱.۲ میلیون تن سیب امسال نشان می‌دهد که در شرایط خشکسالی هم مصرف کشاورزی نرمال بوده: «اگر خشکسالی بود نباید انقدر تولید چغندر قند می‌داشتیم.»

پیش‌بینی سال آبی؛ زمان تصمیم‌گیری اکنون است، نه بعد از بارش‌ها

در نیمه آذر ماه می‌توان با ضریب اطمینان بالای ۶۵ درصد شرایط سال آبی جاری را پیش‌بینی کرد و مشخص کرد که آیا با خشکسالی روبه‌روییم یا ترسالی یا شرایط نرمال است. در نتیجه به گفته حاجی‌مرادی متولی آب در وزارت نیرو می‌تواند الان با تقریب ۳۵ درصد ورودی  آب به سد بوکان را پیش‌بینی کند. همچنین باید در نظر داشت که تا زمانی می‌توان آب را به پیکره آبی دریاچه ارومیه رساند که هنوز نیاز کشاورزی شروع نشده باشد، یعنی تا نیمه فروردین ماه: «الان توقع از وزارت نیرو این است که به جای اینکه از یک رخداد بارشی ویدیو تولید و مخابره کند، برنامه‌اش را تا نیمه فرودین ماه اعلام کند و بگوید با تقریب ۳۵ درصد به ازای حاصل جمع کل بارش‌هایی که تا آخر فروردین ماه اتفاق خواهد افتاد چه جریان آب و چه رهاسازی آبی را از سدها می‌خواهند به دریاچه ارومیه برسانند.»

او که پیش از این در ستاد احیای دریاچه ارومیه فعالیت می‌کرد از سال ۱۳۹۸ مثال می‌زند و می‌گوید درست است که ترسالی بود ولی مابه‌ازای اضافه بارش، به همان میزان هم اضافه ورودی به دریاچه ارومیه اتفاق افتاد: «یعنی تصمیم‌گیری به رهاسازی را به مشاهده بارش موکول نکردند و اقدام به رهاسازی از همان اول دی ماه شروع شد. شاهدش این است که در عید ۱۳۹۸ در حوضه آبریز دریاچه ارومیه سیل نیامد چون سدهایش خالی بودند. وقتی در فضای مکاتبات و مصاحبه‌ها نسبت به عملکردها انتقاد می‌کنیم، دوستان از خشکسالی می‌گویند. خشکسالی یعنی نباید انتظار سه هزار و ۴۰۰ میلیون متر مکعب ورودی داشته باشی اما همه باید به یک نسبت جریان آبشان کاهش پیدا کند.»

پیچیدگی کشاورزی و اثر مستقیم آن بر حقابه دریاچه ارومیه

موضوع تامین حقابه دریاچه ارومیه اغلب با توسعه اراضی کشاورزی در حوضه آبریز دریاچه گره خورده است. اما افزایش سطح زیر کشت با هدفی صورت می‌گیرد که نشان از پیچیدگی وضعیت کشاورزی در ایران دارد و روی انتقاد به گفته این کارشناس، اقتصاد کلان کشاورزی است و نه خود کشاورز. هر تصمیمی در این زمینه بر محیط زیست تاثیر می‌گذارد: «اقتصاد کلان کشاورزی سراپا ایراد است. وقتی با یک بخشنامه واردات موز را موکول می‌کنید به صادرات سیب، تبعاتش را روی دریاچه ارومیه می‌گذارد. افزایش سطح زیر کشت با هدف صادرات اتفاق می‌افتد. افزایش نرخ ارز، محصولاتی را که از منابع ملی مصرف می‌کنند برای صادرات جذاب می‌کند پس باعث افزایش صادرات محصولات کشاورزی خواهد شد. چون بر پایه ریال تولید و بر پایه ارز صادر می‌شوند. »

او تاکید می‌کند که منظور از کشاورزی باغچه‌های پنج هزار متری و روستاییانی که معیشت خود را از این راه تامین می‌کنند نیست، بلکه اراضی چند ده هکتاری است: «کسی که توانایی این را دارد که اراضی ملی را در بالادست نازلو در ابعاد چند ده هکتاری تبدیل به باغ‌های آبی کند و ایستگاه پمپاژ بسازد قطعا یک فرد معمولی نیست. دست کم در بالادست رودخانه‌های آبریز دریاچه اینطور است.»

پس از سفر رئیس جمهور به ارومیه در مهرماه، تفاهم‌نامه‌ها و برنامه‌هایی برای مدیریت یکپاره حوضه آبریز دریاچه ارومیه تهیه شدند و در آبان ماه فعالیت کارگروه راهبری طرح پایلوت توسعه مدل مدیریت یکپارچه حوضه آبریز دریاچه ارومیه آغاز شد. طرحی که ابزار حکمرانی مطلوب آب را در این حوزه در دستور کار دارد. دولت تلاش می‌کند احیای دریاچه ارومیه را ادامه دهد. حاجی‌مرادی می‌گوید از هر اقدام مثبتی در جهت احیای دریاچه ارومیه هرچند کوچک باید حمایت کرد اما: «ما برای احیای دریاچه خیلی بیشتر از این کارهای کوچک احتیاج داریم.»